MØT ARTISTEN SPESIAL: Marko Markovic frå Serbia
Gratulerer med dagen, Marko!
Strengt tatt har ikkje Marko bursdag før neste år, og då blir han åtte år. Men familien ser stort på det og lar han feire 31-års-dagen på forskot saman med ‘verdas beste skrangleorkester’.
Du har sikkert gjetta det allereie. Marko Markovic - trompetist i verdsklasse med Balkan-beaten i blodet - har bursdag på ein dag som berre finst kvart fjerde år, nemleg skotårsdagen. Årets ikkje-gebursdag blir like fullt feira på ekte gypsy-vis dagen før, først i barndomsheimen og så i eigen heim.
La oss gjere eit byks til seinare på kvelden. Til etter at vi har skåla med rakia heime hos mamma Lidija og pappa Boban, og etter at tre generasjonar Markovic har sunge burdsdagssongen. Vi har vandra vidare i flokk og følge til studioet heime i Marko sin kjellar, og der ventar resten av gjengen: kona Sanja, slektningar, venner, bandmedlemmer og engleungar. Dei har stimla saman for å feire den tvers igjennom sympatiske fyren.
- Velkommen!
BlackStarJournal, Førdefestivalen sin satellitt ute i folkemusikkverda, er støtt og stadig på veg heim til musikarar for å bli kjende med dei. Denne gongen er vi i Vladicin Han sør i Serbia. Her har mennene i Markovic-familien vore musikarar i fleire generasjonar. Faren Boban spelte med Marko og 13-mannsorkester i Førde i 2010, og i år kjem Marko Markovic Brass Band tilbake, etter breitt ønske frå publikum.
Studioet til Marko er pynta med langbord, og vertsskapet er i ferd med å bere inn det eine fatet etter det andre med den nydelegaste mat. Det er eit herleg lurveleven av flittige hender, leande munnar og insisterande barnestemmer.
Midt i travelheita kjem ein jentunge berande på ein klarinett som er like lang som den vesle kroppen hennar. Ho veit godt at klarinetten ikkje er eit leiketøy. Ho tviheld på den med små fingrar og konsentrerer seg innett. Ho bles så bollekinna blir endå større og om mogleg endå meir uimotståelege, men det kjem ikkje éin lyd. Forsøket blir likevel møtt med oppmuntrande tilrop: Bravo! Fulgt av vitande smil mellom dei vaksne som har stukke munnstykket vekk på ein trygg plass.
Ungane har mange par auge på seg. Eldre søsken, slektningar og familievenner står klare til å avverge fall og glatte over usemje. Ungane svømmer rundt i eit hav av rettleiande armar og pause-fang. Glad latter og sår gråt glir saumlaust over i kvarandre.
Det er dette familielivet til gypsyane går ut på. Dei tar vare på kvarandre. Markovic-familien er raus med kroppsspråk og kjærteikn, og aller helst skal alle ha eit ord med i laget. Det er ein eksplosjon av lydar og fargar og bevegelse, mot eit konstant bakteppe av musikk; ei blanding av serbiske låtar frå høgtalarane og forsøksvise, lærenemme trommesoloar frå juniorane i innspelingsrommet innanfor, dempa gjennom det lydtette vindauget.
Det er før ‘verdas beste skrangleorkester’ inntar festen.
Eit forsøk på å beskrive Marko som trompetist kan starte med å beskrive den årlege brass-festivalen Guca Festival vest i Serbia. Det er vanskeleg å fatte, men i løpet av éi lita sommarhelg kjem hundretusenvis av folk til byen med eit par tusen innbyggarar. Det er Glastonbury-stort! I avisa The Guardian skriv journalist og kjentmann Garth Cartwright at musikken er overalt - i telt og barar og sidegater - og at folk dansar til dei sig i hop. Han kallar Balkan-beaten ‘tøff, organisk trance gjennom heile natta’.
På denne festivalen har pappa Boban Markovic blitt ærefullt kåra til ‘førstetrumpet’ og ‘gyldne trompet’ og ‘beste orkester’ til saman noko slikt som seks gonger. Marko konkurrerer ikkje, det finst heilt enkelt ingen konkurranse, men han er hjarteleg til stades på festivalen. Som musikar er Marko stadig på veg. Han har komponert og sunge inn album med den kjende, polske songaren Justyna Steczkowska, og han har komponert filmmusikken til den tyske filmen ‘Für Immer’.
Ein siste februardag i 2019, klemt inn mellom studiojobbing i Nord-Makedonia og møte i Tyskland, bestemmer denne storleiken av ein trompetist seg for å gi ei gåve til Førdefestivalen-folket: ein uplugga og videooverført heimekonsert.
Sjå det for deg: Eit bortimot komplett Marko Markovic Brass Band - med full blåserekke og trommer - skvisar seg inn rundt langbordet. Sittande og på full mage slår dei an eit par tonar, før dei resolutt sparkar i gang med ein klassisk, opp-tempo festsong som får heile rommet til å lette nokre millimeter, for så å eksplodere i gnistrande smil.
Kvelden held fram med undertonar av jazz i retning Dizzy Gillespie. Gråtande, sorgfull blues. Og tillaup til drum and bass i samspel med sonen Bratislav på trommer. På eitt tidspunkt legg Marko hjartet på bordet, og han og resten av bandet byr på seg sjølve i ein gnistrande spelt og kjenslevar kjærleikssong.
- Vanlegvis er det festivalarrangørane vi har å takke, men at folk vil ha oss tilbake, det er noko heilt spesielt, seier Marko fleire gonger i løpet av kvelden.
Marko let trompeten synke slik han har gjort så mange gonger før. Han har sidan tidleg i tenåra spelt for tusenvis av folk på scener verda over, men uansett kor mykje han er på reisefot, så vender han alltid tilbake til røtene som spelemann heime hos sine eigne. Når det er private festar som bursdag, giftarmål og gravferd.
- Gypsy-bryllaup varer i tre dagar. Det er hardt arbeid kan du forestille deg, seier dei og ler.
Marko fortel korleis faren har forma han som musikar.
- Boban tok meg med på spelejobbar over heile verda, på konsertar og festivalar, men også på private festar. Han ville at eg skulle forstå at det er ein jobb, og han ville at eg skulle føle tyngden av å ha den jobben. Du må forstå, den tyngden. Om spelinga krev meir eller mindre energi, om scena er stor eller lita, det er på sida av poenget. Det betyr ikkje så mykje for «arbeidshesten», seier Marko, direkte oversett frå serbisk, og held fram:
- Eg må uansett gi det beste eg kan for å nå inn til folk og få kontakt med dei.
Byen Vladicin Han ligg i høglandet sør i Serbia, eit stykke etter at motorvegen har tatt slutt. Det bur drygt 20.000 folk i kommunen, halvparten av dei i bykjerna, og inbyggartalet er synkande. Mindre enn to tusen er registrerte som gypsyar, eller ‘roma’ som det står i statistikkane.
Vi spør Marko og familien om dei ønsker å bli kalla ‘gypsy’ eller ‘rom’?
- Vi er gypsyar, seier dei. Både på engelsk og serbisk.
Så då seier vi også gypsy. Det er like dekkande som norske ‘sigøynar’, og betre enn ‘rom’ som dei ikkje identifiserer seg som.
På kartet er Vladicin Han plassert - med bortimot lik luftlinje - med Kosovo i vest, Bulgaria i aust og Nord-Makdonia i sør. Sistnemnde blei døypt om så seint som i fjor, etter at namnestriden med Hellas blei løyst etter 27 år.
Denne delen av verda har ei omskifteleg historie. Invasjonane har bølga att og fram over Balkan, på ruta mellom Aust og Vest. Beograd skal ifølgje Wikipedia ha blitt jamnna med jorda av meir enn tretti forskjellige armear, og dagens Serbia har vore innlemma i fyrstedømme, kongedømme og republikkar (i fleirtal). Unge folk i slutten av 20-åra har allereie hatt fleire forskjellige nasjonalitetar på passet.
Her stod kampane mellom Det osmanske riket og forskjellige europeiske statar i fleire hundre år, og det viser att i kulturforskjellar den dag i dag. Skillet går mellom nord og sør.
Maten kan tene som eksempel. I nord dominerer Balkan-grytene, krydra med chili og paprika. I sør er det grilla kjøt som er spesialiteten, krydra med salt og pepper. Kokekunster frå dagens Austerrike og Ungarn møter dei osmanske sånn omtrent på midten ein stad. Smakane smittar over på kvarandre, men utan å overdøyve det som er særeige. Og det kan ein seie om det meste som vedkjem samfunnslivet, alt frå arkitekturen til den generelle omgangsformen. Det blir sagt at folk er meir utadvendte og høglydte i sør.
På matbordet heime hos Marko og Sanja står det grilla kylling i alle slags variantar, svinekjøt og svinesvor, tradisjonsrik lever, pølser, syrleg kål og oppskoren tomat og agurk. Til drikke får vi øl og rakia sljivovica, plommebrennevin, og det heile blir avrunda med ei trompetpynta sjokoladekake.
Langbordet er pynta med oppsatsar av vårlauk og noko som ser ut som forvaksen chili, men eigentleg er søt, sterk paprika, ein ingrediens som er høgt skatta i det serbiske kjøkenet. Som blomsterknopp i ein bordoppsats er den perfekt. Den bikkar førførande på hovudet mellom dei irrgrøne laukblada.
Stemninga er naturleg lett, slik den gjerne er når ein er omgitt av folk som er rimeleg trygge på kven dei er.
Så korleis er livet som gypsy i Vladicin Han?
Spørsmålet er betent. Det er velkjent at gypsyar blir møtte med fordommar og utstøyting mange stader i verda, men verkelegheita er sjølvsagt mykje meir nyansert. Å gjenta den same forteljinga om att og om att, gjer den verken meir eller mindre sann.
- Eg har det godt her, og alle er vennlege, svarer Marko og held fram:
- Det var ei tid kor eg tenkte på å flytte, og eg har fått invitasjonar frå land som Sverige og Tyskland, men eg har kome fram til at eg heller vil bu i Serbia. Her veit eg korleis eg kan leve eit godt og trygt liv, seier Marko.
- Ein tenker kanskje at gypsyar har problem i Serbia, men folk er vennlege her, seier Robert som ofte er med bandet som bodyguard på spelejobbar i heimlandet.
Også vi merkar at folk har ein heilt spesiell varme. Vi har berre gode ting å seie om alle vi møter, frå den overstrøymande Markovic-familien til bilmekanikaren som reddar oss på motorvegen og sender oss av garde med ei gåve på kjøpet, to flasker rakia av finaste sort, sigarettar og sjokolade i ein handlepose. Ikkje eingong Mercedes-sjåføren som tyr til utvida vokabular på ein parkeringsplass i Novi Sad, vil vi seie noko stygt om. Vi nappa jo faktisk plassen rett framfor nasen på han.
Serbarane er fine folk. Heilt enkelt.
Marko veit at han er ein god trompetist og songar. Men åleine er ikkje det nok.
- Utan dei andre i bandet er eg ingenting, ikkje meir enn ein utilstrekkeleg sigar. Dei er vingene som gjer at vi flyr.
Samhaldet er styrken og stoltheita i gypsy-familiane. Dei flyr høgare, fordi dei flyr i lag. Den andre sida av samhaldet er sjølvsagt forpliktinga, og at det kan vere krevjande å fly eigne vegar. Den som har idear og vil sitte ved styrespaken, må balansere mellom hjarte og fornuft.
- Min musikk er serbisk gypsy-musikk, det er utgangspunktet mitt. Men eg miksar inn hip hop, jazz, blues med meir. Eg veit ikkje lenger kva eg skal kalle musikken. Men den kjem frå same staden i hjartet mitt.
